200 års trykkerihistorie
Det er i år 200 år sidan Sivert Aarflot (1759 – 1817) starta det første trykkeriet, Det kongelige privilegerende Bogtrykkeri, på Sunnmøre. Dette var faktisk også det første forlaget og bokhandelen på landsbygda i Norge, og det i ei tid då lesekunnskapane var relativt dårlege og husstandane sjeldan eigde meir enn to – tre bøker. Vi kan med rette kalle han Sunnmøres første mediemogul, og han hadde eit ambisiøst prosjekt.
Ei 1800 – tals askeladdhistorie
Sivert Aarflot vart fødd på garden Årflot i Ørsta, i ei fattig men oppvakt familie. Han fekk berre 22 dagar skule, men hadde folk rundt seg som sørgde for at han både lærte seg å lese og å skrive. Det var mest sannsynleg mora som lærte han å lese, og han fekk også støtte då han ville lære seg å skrive. Når papiret var slutt, papir var dyrt og vanskeleg å få tak i, laga han skrivebøker av bjørkenever.
Typisk nok var det konfirmasjonsførebuinga og kontakta med soknepresten, Hans Strøm, som førte han opp og fram. 19 år gammal vart han omgangsskulelærar, og ser vi på alle yrka han var innom forstår vi at han etter kvart må ha hatt ei høg stilling i lokalsamfunnet. Han vart bonde, lensmann, forlikskommissær, postopnar, kystvernsjef, leiar for det lokale militærkorpset, bygdedoktor og blodtappar. Det var bondeyrket som direkte leidde han fram til trykkeridrifta. Han ville lære bøndene å klare seg i vanskelege tider, og forfatta nokre skrifter som han fekk trykt ved trykkeri i Bergen og Trondheim. Dette blei for tungvint. Dermed søkte han kongen om å få starte trykkeri.
Opplyst og rank bondeungdom
Som omgangsskulelærar hadde han merka seg at det ikkje alltid stod like bra til med kunnskapsnivået til bøndene. Han kunne irritere seg over den evige klaginga over dårlig fiske, falske naboar, forheksa kyr eller tarvelege ektefolk. For å sleppe dette maset, kunne han finne på å dra ut undervisninga for borna slik at han slapp unna foreldra. Han hadde også merka seg korleis finare folk og byfolk såg ned på bøndene, og kalla dei heimalne fjelldølar osv.
Avisa Norsk Landboeblad, som han gav ut frå 1910, viser at han tok slike observasjonar på alvor. Avisa inneheldt stoff som skulle gi ungdomane danning, slik at dei skulle få betre sjølvkjensle. Han tenkte nok først og fremst på kunnskap, men han hadde også reint praktiske råd som at ”alle sælsomme Fordreielser, Ansigstrynker, samt ufornødne Bevægelser bør man stræbe at undgå”. Av dette kan vi lese at det må ha vore ei tydeleg kulturkonflikt mellom dei såkalla opplyste og dei uopplyste i Voldasamfunnet.
Lær å lese – så blir du ein god kristen
Grunnlaget for prosjektet hans var altså sjølve lesinga, og her hadde han ei stor oppgåve. Kyrkja hadde gått føre, fordi religiøs lesning måtte til for å styrke trua. Den tvungne konfirmasjonen frå 1736 og lova om allmugeskulen frå 1739 var dei viktigste verkemidla. Sannsynlegvis hjalp dei både på trua, det var sterke vekkelsesrørsler på denne tida, og på lesekunnskapane.
Ei undersøking som vart gjort i Haram i 1756 viser at om lag halvparten av innbyggarane kunne lese ”vel”. Dei som var i konfirmasjonsalderen merkte seg ut, og var den einaste aldersgruppa der nokon kunne lese ”meget vel”. Tala varierte frå stad til stad, men viser ein tendens som også må gjelde for vårt distrikt .
Å selge smør for ein bibel
Kyrkja sitt trusprogram viste igjen i lesestoffet. Folk leste salmebøker, katekisme og Pontoppidans forklaring. Bibel var sjelden til langt ut på 1800 - talet. Fram til 1816 var det berre 3,5 biblar per 100 menneske på Sunnmøre. Folk flest hadde ikkje råd, for det gjekk med mykje kostbart papir til å lage ei så stor bok.
Verdsbiletet til menneske som berre hadde tilgang på religiøs litteratur må ha sett ganske annleis ut enn for oss. Vi kan berre undre oss over tiåringen Sivert som var så ivrig etter meir å lese at han sette i gong med å selge smør for å skaffe pengar til sin første bibel. Men ting var i ferd med å skje.
Stjernene i eit innpakningspapir
Sivert har fortalt om ein gong då han skulle kjøpe skrivepapir, og at dette papiret var pakka inn i eit blad – som han sjølvsagt måtte lese. Der stod ein annonse om ei ny bok om astronomi. Denne skulle han skaffe seg! Først spurte han nokre menn som skulle til Bergen. Men desse kom tilbake og påstod at dei ikkje fann henne. Sannsynlegvis syns dei det vart for dyrt. Så spurte han ein prest om å hjelpe seg, men han syntes at ein omgangsskulelærar burde halde seg til den religiøse literaturen som fanns. Det var ein annan lærar og opplysningsmann som kom han til unnsetjing. Rasmus Vassbotn bestilte boka, og astronomien vart Sivert sin store lidenskap.
Sivert meinte det ikkje kunne skade å lære litt om andre vitskapar enn religion. Dermed gjekk han i gang med ein litt uvanleg søndagsskule. Etter preika samla han borna i sakristiet for å lære dei om astronomi, geografi, naturvitenskap, historie, lesing og rekning. Han meinte at opplysning ville gi eit rikare og meir menneskevennleg samfunn.
Ung, sliten og lykkeleg
Han vart berre 58 år gammal, og var skral dei siste åra. Men mykje tyder på at han var lykkeleg med det livsverket han etterlet seg. Det var i alle fall som ekte opplysningsmann han talte på 50 – årsdagen sin, vel vitande om at det snart var slutt;
”Imidlertid har jeg den tilfredshet at have levet ligeså længe som mangen 70 – 80 års olding. Thi den tid mennesket lader bortgaae under unødvendig søvn, uvirksomhed og velfærd fortærende adspredelser, kan man ansee som om man ei havde levet”. Han var ein pioner innan medieutviklinga, men ville nok rista på hovudet av vårt tids medier sitt store fokus på fritid og eigenpleie.