Stemde dei?

I 2013 feirar vi at det er 100 år sidan kvinnene fekk full stemmerett i Norge, på lik line med menn. Norske statsborgarar over 25 år hadde då rett til å stemma ved både kommune- og stortingsval. Mennene hadde hatt avgrensa stemmerett sidan 1814 og full stemmerett sidan 1898.

Kvinnene hadde brukt 12 år på å gå den same vegen. Det var i 1901 kvinner for første gong fekk ta del i eit politisk val her i landet. Ved kommunevalet det året  fekk kvinner som betalte skatt over ein viss sum, eller som var gift med ein mann som betalte slik skatt, røysterett. Slik var det også ved dei to neste kommunevala, i 1904 og 1907. Ved det neste kommunevalet, i  1910, var skattekravet fjerna. Då hadde alle kvinner over 25 år full stemmerett.

Dei såg strengare på det ved stortingsval. Her fekk kvinnene avgrensa stemmerett i 1907, etter dei same reglane som galdt for kommuneval. Dette vart praktisert ved stortingsvala i 1909 og 1912. Og så vedtok Stortinget allmenn stemmerett for kvinner i 1913, den 11. juni,  og dette kunne først gong praktiserast ved stortingsvalet i 1915.

Utviklinga av stemmeretten for kvinner:

 
Brukte kvinnene stemmeretten sin? Det skal vi sjå på for kommunane i Ryfylke ved stortingsvala i 1909, 1912 og 1915.  

 Valdeltaking i 1909

Valordninga på denne tida var direkte val i einmannskrinsar.  Landet var delt opp i 123 valkrinsar, som valde ein stortingsmann. Ein kandidat trong meir enn halvparten av stemmene for å bli vald. Forsand, Strand, Finnøy, Rennesøy og Mosterøy (inkludert Kvitsøy) høyrde, saman med andre komunar lenger sør, til Hesbø og Hafrsfjord valkrins, medan Fister, Årdal , Hjelmeland, Jelsa (inkludet Erfjord), Sand, Suldal og Sauda høyrde til Ryfylke krins, saman med andre kommunar lenger vest.

Ved det første stortingsvalet der kvinner kunne delta, i 1909, var det ingen stor kø av kvinner som ville bruka stemmeretten sin. Stemmerettsreglane gjorde at berre knapt halvparten så mange kvinner som menn hadde stemmerett. Den andre halvparten hadde for låg inntekt til å få stemma. Best var valdeltakinga i Sand kommune, der kvar fjerde kvinne (25 %) med stemmerett tok denne i bruk.  I Rennesøy var valdeltakinga blant kvinner på 16 %, og så følgde Sjernarøy, Fister og Forsand. I dei andre Ryfylke-kommunane var det under 10 %  av kvinnene som gjekk til vallokalet og stemde. I Strand møtte berre fire kvinner fram, og i Årdal ingen! Mellom menn låg deltakinga mellom 50 og 60 % i dei fleste kommunane.

Ved valet gjekk det slik at det vart omval i både Hesbø og Hafrsfjord valkrins og Ryfylke valkrins, fordi ingen av kandidatane hadde fått reint fleital i første valomgang. I Hesbø og Hafrsfjord vart det omkamp mellom Jakob K. Austbø frå Rennesøy (Venstre) og T.O. Wølstad frå Hetland (Høyre og Frisinnede Venstre). I Ryfylke stod kampen mellom Lars Jelsa (Frisinnede Venstre) og Rasmus Hidle (Venstre).  Og no kom kvinnene!

I Årdal, der ingen kvinner stemde i første valomgang, var det no 43 som gjorde det. Det var nesten halvparten av dei 93 som hadde stemmerett. I Suldal var det 5 kvinner som hadde stemt ved valet, ved omvalet var det 72 som møtte fram. Høgst valdeltakinga hadde kvinnene i Sjernarøy, der fem av seks kvinner brukte stemmeretten sin. Også i Sand, Finnøy, Fister, Forsand og Hjelmeland var det meir enn halvparten av kvinnene som stemde. Lågast var deltakinga i Mosterøy og Sauda, med under 30 %. Sjølv om kvinnene hadde auka valdeltakinga si kraftig fram til omvalet, så låg dei framleis godt etter mennene. Minst skilnad var det i Finnøy og Forsand, størst var skilnaden i Sauda og Mosterøy. Resultatet av omvala var at Jakob. K. Austbø vart vald frå Hesbø og Hafrsfjord med knapp margin, og Lars Jelsa vart vald frå Ryfylke med noko større fleirtal.  

Det må ha vore ei kraftig mobilisering før omvala. Også mennene synte mykje meir interesse for å stemma ved omvalet. Valdeltakinga for menn auka til 70-80 % ved omvalet, og høgast låg igjen Sand med  89,5 %.

Stortingsvala i 1912 og 1915

Kva så med det neste stortingsvalet, i 1912? Brukte dei mange kvinnene som hadde stemt ved omvala i 1912 stemmeretten sin no? Nei, det var mange som ikkje gjorde det. Den delen av kvinnene som tok bryet med å ta seg fram til vallokalet og avgje si stemme var mykje større enn ved stortingsvalet tre år før, men klart mindre enn omvalet i 1909. I dei fleste kommunane i Ryfylke låg valdeltakinga for kvinner no mellom 25 og 40 %. Sjernarøy, Suldal og Årdal låg høgast, Sauda og Strand låg på botnen.

Ved det neste stortingsvalet, i 1915, hadde alle kvinner over 25 år stemmerett, på lik line med menn. No hadde også kvinner med låg inntekt tilgang til vallokalet. Men den nye veljargruppa nytta seg ikkje av retten sin i særleg grad ved dette første valet. Valdeltakinga for kvinner var stort sett mykje lågare i 1915 enn ho hadde vore i 1912. Dei som hadde stemt før, gjorde det truleg igjen, men mange stader var det berre få av dei nye kvinnene med stemmerett som var interessert i å ta han i bruk. Men det var igjen store skilnader mellom kommunane. I Sjernarøy var det vel 40 % av kvinnene som stemde, i Jelsa og Erfjord var det under 10 %. Deltakinga mellom kvinnene låg 30-40 % under mennene dei fleste stader.

Omval måtte til også denne gongen i Hesbø og Hafrsjord krins. Og då auka valdeltakinga, særleg blant kvinner. I Rennesøy var det t.d. berre 47 av dei 253 med stemmerett som hadde stemt i første valomgang. Men ved omvalet kom 162 kvinner til valurnene, og det løfta valdeltakinga frå 18 til 62 %! Rennesøybuane mobiliserte for sin mann, Jakob K. Austbø (Venstre), som kjempa i omvalet mot Rasmus Norland frå Forsand (Landmandsforbundet). Det gjorde dei med hell, for det var Austbø som gjekk sigrande ut av valet.

Oppsummering

Vi feirar 100-års jubileet for full stemmerett for kvinner i år. Men ein ting er å få stemmerett, ein annan å ta han i bruk.  Her har vi sett at mange kvinner i Ryfylke heldt seg heime på valdagen ved dei første stortingsvala med kvinneleg stemmerett, og at valdeltakinga blant kvinner då var klart lågare enn blant mennene. Slik var hovudmønsteret lenge framover, men skilnaden vart gradvis mindre og mindre. I 1989 var valdeltakinga for kvinner høgare enn for menn,  og sidan den tid har kvinnene delteke litt meir i stortingsval i Norge enn mennene.