Isak og Trond Botnen - felemakarane i Hardanger

Året er 1667. Staden er Botnagrend, innerst i Fyksesund. Ein avsides stad som den dag i dag ikkje har vegsamband med omverda.. Skal ein dit må ein bruke båt dei siste 6 kilometrane eller gå over fjellet frå Voss. Der inne vart han fødd og hans navn er Isak Botnen, eller Skår, eller Flatabø eller noko anna. Etternavnet var ikkje så viktig den gongen. Denne mannen skulle bli historisk. Historisk i norsk folkemusikk. Det same er tilfelle med ein av sønene hans, Trond.

Sjøl er eg ingen musikar, spelar ikkje fele, eller noko anna instrument. Einaste fellesskapen med Isak er at eg har vokse opp på den staden han levde for snart 350 år sidan, og såleis, i min barndom, fekk høyra mange soger og forteljingar om Isak og sonen hans, Trond.

I vaksen alder har eg ofte tenkt på korleis det kunne gå til at Isak og Trond skulle vie sine liv til musikk. Musikk er ikkje akkurat det ein tenkjer på når det gjeld Fattignorge og avsides bygder, grender. Og ikkje berre musikk, dei bygde også instrument, feler. Og ikkje berre bygde, men utvikla dei og endra dei, slik at det skulle bli den fela som seinare fekk navnet Hardingfele.

Rett nok var det truleg ikkje dei som laga den første hardingfela, den æra har nok Ole Johnsen Jaastad(1621-1694), som budde lengre inne Hardangerfjorden. I tillegg må det nevnast at i Bø i Telamark levde det noko seinare fleire kjende felemakarar som utvikla Hardingfela til den form den har i dag. Sistnevnde gjorde den mellom anna større slik at den fekk ein djupare klang.

Diverre er det få skriftlege, sikre kjelder om dei to mennene. Men på folkemunne er det mange forteljingar, soger om dei. Etter mi meining kan desse være like pålitelege som skriftlege. Skriftlege kjelder er nemleg, nesten utan unntak, skrevne av folk, stort sett menn, frå maktapparatet eller overklassen, og slik svært farga av det dei meinte var sanninga. Korleis den vanlege mann og kvinne opplevde det verkelege livet kjem sjeldan fram i rettsprotokollar og kyrkjebøker!

Det er mange spørsmål vi kan stille, men det er diverre ikkje like mange svar. I allfall ikkje sikre svar.

Nokre av mine spørsmål er då:

1. Kva var det som gjorde at dei vart interesserte i musikk og felebygging og kvar fekk dei inspirasjonen og kunnskapen frå?
2. Korleis var rettssamfunnet på den tida? Korleis såg maktapparatet på arbeidet deira?
3. Finst det ein sammanheng mellom livet i Botnagrend den gong og i dag?

For å svare på første spørsmålet trur eg vi lyt forlate Hardanger litt og sjå på musikklivet i resten av Europa. Og her tenkjer eg mest på Tyskland, Frankrike og England – dei tre landa vestlendingane tradisjnelt hadde mest samkvem med – heilt frå Vikingtida.

Dette var Barokkens tidsalder. Og mange meinar at Barokken i starten var eit slags ungdomsopprør mot renesansens positivistiske tru på mennesket. Her nevner eg fire typiske trekk ved Barokken:

1. Sanseleg livslyst og religiøs tru/- spenningen mellom himmel og jord.
2. Rennesansens tru på mennesket contra Barokkens livsangst.
3. Barokkens lyst og evne til endring, også det å endre musikken og musikkinstrumenta.
4. Konsekvensane av Barokkenmusikkens todeling – religiøs musikk og verdsleg.

Dette er tema som ein kvar for seg burde bruke lang tid på å diskutere og å forstå. Eg skal ikkje gjere det her, berre fortelje litt om kva eg som barn/ungdom fekk høyra om dei to mennene. I tillegg legg eg til ein del faktisk opplysningar om typiske trekk ved Isak og Tronds samtid. Eg trur, ut frå historiske faka og ut frå dei forteljingane eg som barn/ungdom fekk høyra av gamlekara i Botnagrend, har alle desse trekka vore medvirkande til det som skjedde der inne for over 300 år sidan. Om det var noko spesielt med folka som voks opp der inne, skal eg seie noko om litt seinare.

Både Isak og sonen Trond kunne lese. Det er ingen grunn til å tvila på at dei, som alle hardingar, reiste ein del, at dei var brukbart kjende med livet utanom Hardanger. Vestlendingar har alltid vore eit reisande folk, heilt frå Vikingtida. Kan eg dokumentere dette? Både ja og nei, men eg veit fylgjande:

1. Isak er for kjend for å vera den fyrste i Hardanger som gjekk med knebukse og sokkeband under kneea. Det tradisjonelle den gong var kjortel, mens adelen og folk i Europa brukte knebukser. Han hadde den kunnskapen frå ein stad! Han har ikkje kome på dette av seg sjøv.
2. Ca 1620 fiska dei mykje laks i Botnen. Så mykje at presten i Vikøy sende eit båtlag dit for å fiske, - missunnelse er ikkje ukjent blant prestar. Botnarane likte dette lite, og skamslo med ein staur ein av prestedrengene i hovudet. Dette likte presten lite, så dei vart derfor klaga inn for tinget. Då vart botnakarane sinte på nytt. På vegne av i alt fire brukarar reiste to karar den lange vegen til Kjøbenhavn og klaga presten inn for kongen – kanselliet. Dei fekk medhald, og kom attende med eit kongebrev som ga dei einerett til laksefisket i all framtid. Brevet brann i ei storbrann i 1896, men fleire av gamlekara, då eg voks opp, hadde lese det. Mitt poeng er: Det skal tiltak til å ta den lange, og usikre turen til Kobenhavn. Men dei gjorde det! Dei let seg ikkje mobba! Og slett ikkje av dei menn som liksom skulle representera Gud og hans lære!
3. Ca 1850 budde over 170 menneske i Botnagrend. Ca 1920 var talet berre ca 80. Nesten 100 personar hadde reist til Amerika. Nesten 100 frå ein så liten stad tyder på at dei var reisevante og ikkje redde for å ta sjansar. Og dei gjorde det som var naudsynt for å sleppe unna fattigdommen, eller sagt på ein annan måte - for å overleve.
4. Både Isak og Trond kom på kant med presteskapet. På den eine sida var dei nok opptekne av kva kyrkja meinte, på den andre var livsvilkåra så krevjande at dei nok var meir opptekne av verdslege tilhøve, om korleis dei kunne finne løysningar på praktiske tilhøve, og korleis dei kunne skaffe seg inntekter.
5. Dei var heilt sikkert kjende med hovudtrekka i samtida: Endring. Og derfor endra og utvikla dei felene.

I tillegg veit vi med stor grad av sikkerheit at ein mann frå Austlandet var i Hardanger og Botnagrend då Isak levde – nemleg ein som vart kalla for Austlandspål. Kven han eigentleg var veit ingen, men han hadde fele og kunne spele. Sume meinar han var ein frittalande person som av diverse grunnar var lyst i bann austpå og som derfor hadde flykta over fjellet til Hardanger. Nok om det, han lærte nok frå seg både å lage feler og å spele.

I Barokktida starta som eg har nevnt ein ekstra lyst til å utvikle og endre på kjende instrument, samt lage nye. Det er ingen ting som tyder på at dei to karane fann opp fela sjølve. Dei har nok berre utvikla og forandra ein eller annan form for kjende feler, muligens den italienske Viola d`amore.

Mest kjende er dei for å eksperimentere med understrenger, frå 2 til 6. Dette er også kjent frå mellom anna Austeuropa, tildømes Russland og Bulgaria. Truleg visste dei to om dette.

Det som også er sikkert er at denne tida var ei svært krigersk tid. Trettiårskrigen var slutt. Den store Nordiske krig, 1700 – 1721, var i full gang og fleire andre stridsspørsmål var aktuelle. Vi veit at soldatar vart utskrevne også frå Norge, og nokre få av desse kom attende og hadde sjølsagt med seg mykje ny kunnskap, også om musikk og musikkinstrument. Og nokre kom også frå Hardanger. Og Isak snakka truleg med soldatane.

Derfor tru eg, og nokre med meg, at både Isak og Trond var menn av si tid, påverka av mange, og prøvde så godt dei kunne, å fylgje med i det som den gong var ”moderne”. Deira bakgrunn var ikkje kyrkja eller adelen, derfor var det neppe barokkens kyrkjemusikk dei var mest interessert i, men den meir verdslege. Sjølv om dei nok truleg også var kjende med den fyrste. England var til dømes det land i Europa Norge alltid har hatt mest samkvem med, og det kan nevnast at Isak og den kjende tyske musikaren Händel levde samtidig. Dei døydde begge i 1759. Og som kjent drog Händel til England og levde mesteparten av sitt liv der. At Isak kjende til hans musikk, trur eg er nokså sikkert.

Korleis var rettssamfunnet på den tida? Korleis reagerte maktapparatet på at desse to mennene laga feler og produserte dansemusikk?

Isak levde frå 1667 – 1759.
Han var den første som laga mange feler og selde. Han er kjend for sin ornamentikk, understrenger og ein spesiell ferniss som gjorde at felene stod seg lenge. Fernissen var etter eiga oppskrift og han held den hemmeleg, sjølv for sonen Trond. Men Trond lurte han! Isak laga felene sine i eit låvehus og ein dag lurte Trond seg opp på innertaket i låven og derfrå kunne han sjå korleis Isak laga den kjende fernissen!
Det ein gamal mann i Botnagrend, Magnus Botnen, fortalde var også at Isak og seinare Trond gjorde musikken meir dansbar, meir rytmisk. Dette gjorde at dei fort kom på kant med prestevelde. Og ser vi på korleis samtida var, rettsmessig og maktmessig er det svært underleg at dei to mennene i det heile overlevde.
For:
- I 1661 vart enevelde innført formelt i Norge/Danmark. Kongen var Guds representant på jorda, og kunne bestemme alt.
- Maktapparatet den gang var presten, lensmannen, fogden og deira underordna. Og Kongen utnevnte prestar.
- I 1687 vart norsk lov harmonisert med dansk. Den gamle Magnus Lagabøterloven og lovpraksisen til dei dansknorske kongane vart endra på viktige områder. Mellom anna bygde den nye lova på Mosaisk rett, altså det Gamle testamentet. Folk i dag er diverre historilause og få veit dette. Generelt vart straffene gjort strengare, og det vart meir alvorleg å gjera noko som presteskapet var i mot. Dette vart grunngjeve med at Danskekongens mange nederlag i krigar var Guds straffedom over han. Derfor måtte han skjerpe straffene for å blidgjere Gud.
- Positivt var at domar ved dei lokale tingrettane til ein viss grad kunne klagast inn for Kongen

Som eksempel på dei strengare straffene nevner eg her eitt eksempel.

Bespottelse av Gud, hans Sønn, hans hellige Navn, Ord og Sacramente skulle automatisk straffes slik:

”- hannem skal Tungen levendis af hans Mund udskæris, dernest hans Hoved afslais og tillige med Tungen sættis paa en Stage” (Sitat Hans Eyvind Næss) På meir forsåeleg norsk:

Tungen skal skjæres ut mens personen lever, deretter skal hodet slåes av og hode samt tunge skal festes på påler og stilles ut.

Dette var den nye straffepraksisen og i tillegg gjekk også heksebrenninga sin gang, sjølv om den i Norge i praksis var slutt 1695 då den siste kjende heksa vart brend i Finnmark. Men i 1695 var Isak 28 år gamal og det er vanskeleg å tru at han ikkje visste om dette.

Min påstand er at dette visste Isak mykje vel om, og det er derfor meir enn underleg at han og sonen i det heile våga å halde fram med musikken sin. Med det gjorde dei, og særleg var dansemusikken deira populær. Men med dans, og det har vel presteskapet alltid meint, fylgde synd, drikk og svir. Det er faktisk berre i Bibelen at dans og vin alltid flaut i stor mengder, når noko godt skulle feirast!

Dei lokale prestane prøvde å tala Isak og Trond til rette, men utan hell. Dei var begge, som hardingar flest, sta og sjølvmedvitne. I tillegg var dette livet deira, å lage musikk og feler.
Ryktet går også om at presten lyste forbannelse over Isak og påsto at Guds straffedom ville resultere i at han ville verte blind. Dette tok Isak med fatning, men ville ikkje slutte med felebygging av den grunn. Overtruisk som han var rekna han nok med at då ville han vel verte blind, og starta derfor å førebu seg på det. Han bygde seg ei lita stove utan åpning for dagsljos. Og der øvde han seg på å lage feler i blinde. Blind vart han, seier soga, og restane av stovemurane fins den dag i dag på heimegarden min.
Men Isak kjende også til korleis ein kunne blidgjera Guds representant på jord:

Han skar ut eit vakkert krusifiks og gav presten. Dette vart hengande i kyrkja. Og slik vart begge tilfreds!! Avlat var framleis ei kjend og kjær sak.

Men det presten aldri fekk vite var at Isak fortalde sine vener: Eg fekk han til å hengje det opp i kyrkja slik at kvar gong han gjekk på preikestolen såg han krusifikset og slik vart han minna om meg!

Dei muntlege overleveringane fortel forresten at då Isak døydde og dei skulle ro til Vikøy kyrkje med kista bles det opp til storm i det båten kom ut i sjølve Hardangerfjorden. Dei måtte derfor snu. Men mennene var nokså pragmatiske og meinte det var dumt å ro den tunge kista heilt inn til Botnagrend igjen. Dei sette den derfor på land i ein heller som heiter Gygraræva. Stormen varte, som ein kunne vente, i tre døger. Likfylgje rodde ut igjen, men då dei skulle hente kista var den tom. Hinmannen hadde kome og henta Isak, meinte presten. Botnakarane feste lite lit til denne forklaringa, og sonen Trond held fram med felemakeriet.

Isak var gift ein gong. Fekk 13 born. 4 døydde før dei var 1 år. Kona, Anna Trondsdotter Tveit, vart berre 60 år gamal. Isak døydde i 1759, 92 år gamal.

Trond Botnen, 1713 – 1772.
Trond arva farens dugleik med handarbeid. Laga si fyrste fele 11 år gamal, og det vert sagt at han lagde bortimot 1000 feler som han selde. Vart slik ein rik mann. Personleg trur eg ikkje det er mogeleg at han laga så mange.
Rykte går også om at han lagde feler til både vener og uvener. Det vert også fortalt at var det ein uven, så ordna han eit eller anna inne i fela som gjorde den elendig. Slik sett kan ein seie at han var svært marknadsorientert.

Trond laga også musikk, og ikkje berre dansemusikk. Ein gamal mann i Botnagrend Magnus Botnen, eller Gamlemagnus som han vart kalle, fortalde at Trond hadde laga eit musikkstykke han kalla: Dar kjem Hinmannen. Det spela Haldor Mæland, ein kjend felespaelar frå Granvin, ei sumarnatt i eit brydlaup i Botnagrend i 1950åra. Det eg hugsa frå den natta var

Ein svartkledd mann, midt på stovegolvet, med attlatne augo, og ein musikk som gjorde at i allefall eg såg Hinmannen.

Felles for Isak og Trond var at dei begge brukte Kviteheldren til å prøve felene sine. Det er ein liten heller ca 200 m. opp i fjellsida på austsida av Botnen, litt vanskeleg å kome til. Når dei spela der vart lyden på ein undarleg måte kasta attende og ned på Botnaflatane. Dersom folk kom ut, fordi dei høyrde musikken, då var fela ok. Dersom ingen kom ut, var fela ikkje god og den vart enten kasta utfor eller seld til ein uven.

For nokre år sidan var eg med å laga eit radioprogram om Botnagrend. Då spela Torvald Botnen(1916 – 2002) i Kviteheldren og det merkelege skjedde: Folk kom ut frå husa sine fordi dei høyrde musikken! Torvald Botnen er den siste i Botnagrend som laga feler, om lag 15 i talet. Han døydde i 19
(Ryktet går i Botnagrend om at det finst kommunale kulturkonsulentar på Vestlandet, med laaang utdanning, som meinar dei veit kvar Kviteheldren er. Eg trur dei tek feil)

Trond var gift tre gonger, fyrst med ei enkje, Guro, frå Flatabø, deretter med Kristi Klyve og tilslutt med Kari Vik. Fekk tilsaman 13 born. 3 døydde før dei var eit år. Eg veit ikkje om dette har samanheng med at Trond laga fleire brureslåttar, men ein kan ha lov til å leggje saman to og to. Trond budde ei tid på Flatabø og på Botnen men flytte seinare til Ytre Ålvik og budde der resten av sitt liv.

Finst det ein sammanheng mellom livet i Botnagrend den gong og i dag?

Kva er det så med Botnagrend og folket der? Finst det i dag trekk som ein med ein viss rett kan seie også var tilsades i Isak og Tronds tid?

Mitt svar er JA. Kan eg dokumentere det? Nei, men eg kan nevne særtrekk frå då eg var barn og som eg ikkje i slik reindyrka form har opplevd andre stader. I tillegg nevner eg ein del historiske fakta som viser at folk der inne var godt orientert om omverda og i stor grad alltid tok ansvar for seg og sine.
I stikkords form nevne slike særtrekk..

1. Overleve. Den heilt overordna tanken heime i Botnagrend var trongen til å overleve. Livsvilkåra var ikkje av dei lettaste. Jorda var skrinn og dårleg, fjellsidene var stupbratte og deler av sundet fraus til is om vinteren. Vi levde stort sett av små gardsbruk, vedhogst, fiske og jakt. Og felles for oss alle var kampen for å klare oss utan innblanding frå stat eller kommune. Kvar einaste gong det kom eit pålegg frå stat eller kommune, samla karane på Botnen seg, enten i kjellaren til far eller i naustet til Torvald, for å diskutere det eine: Ka skal me gjera no? Og dei fant alltid ein utveg. Og det har alltid vore poenget: Finna ei løysing! Forresten, kvinnene var aldri med i desse samtalene. Eg var med fordi eg var gut og var alltid saman med far.

2. Fridomen. Då vi voks opp kjende vi ingen lover eller reglar. Men det var derimot visse moralske krav, som ikkje var oppe til diskusjon, og dei fleste finn vi igjen i dei ti bud. Poenget: Religiøs tru, men verdslege løysingar !

3. Personleg ansvar. Heilt frå vi var små, rekna våre foreldre med at vi skulle vere med på alt arbeid og at vi også skulle ta ansvar for oss sjølve og andre. Systra mi og ei nabogjente var berre 10 år då dei vart sende til fjells, til stølen, for å stelle kyrne, ca 1.5 månad om sumaren. Far min og faren til nabogjenta drog opp på stølen kvar laurdag for å hente heim surmjølk og rjomme, og hadde med seg opp mat for ei veke. Eg var med nokre gonger for å hogge ved, og fyrste gongen var eg litt over 7 år gamal. Øks var eg vane med for den hadde eg fått som julegåve året før. . Hadde foreldre gjort noko slikt i dag ville ein flokk med kjenslevare psykologar, sosionomar, politifolk og barnevernfolk kome og arrestert dei. Men vi gjorde det, for å overleve. Konsekvensen var at vi tidleg lærte kva personleg ansvar er, og kanskje det aller viktigaste: At vi borna verkeleg følte at vi var var verdifulle medlemmer av familien og ikkje som nå at det gjeld å få dei bort frå foreldra og inn i kommunale barnehagar fortast råd er. For der skal dei bli like, men den tanken var framand for oss.
4. Draumen, tanken på å gjere noko. Bli gagns menneske, aldri late oss kua og slett ikkje av stat eller kommune. Vi hadde berre oss sjølve å lita på. Derfor måtte vi alltid bruka hovudet. For å overleve.

5. Kreativitet. Det er eit fint og moderne ord. For oss hadde det ei meir praktisk tyding. Ikkje visste vi at det var fint og moderne, heller. Når noko var utslitt eller gjekk i stykke, lage vi noko nytt, men med same formål. Eksempel 1: Då hydrofoilbåtane kom, monterte straks Torvald små ”hydrfoilar” på robåten sin, som hadde ein trehesters motor. Båten lyfta seg LITT, men farten vart høgare , frå 3 til nærmare 5 knop! Eksempel 2: 1950 år var ei vanskeleg tid for Botnafolket. Varer var blitt dyrare og det almenne krav om nye ting nådde også Botnagrend, og behovet for pengar vart større. I Botnagrend var der fleire morener med mykje sand, og denne hadde ein ikkje liten verdi. Problemet var at ingen der hadde kapital til å kjøpe graveutstyr. Då veita eit par av mennene ein bekk inn i ein morene øverst og slik brukte vatnet til å føre sanden ned i ei siloliknande sak dei hadde bygd nederst i morena. Slik fekk dei sanden ned gratis, og den var vaska fullstendig rein, også på grunn av vatnet! Derfor fekk dei høg pris for sanden.

6. Kunnskap, fylgje med i tida. Hundre år før mi tid, vart det i Botnagrend stifta eit lokalt bibliotek. Eg har på garden heime ei bok, nr, 58, frå dette biblioteket. Seinare, truleg ca 1860 var biblioteket gjort om til eit samtalelag. Eg har protokollen frå dette for åra 1873 – 75. Der diskuterte dei aktuelle saker i samtida, og protokollen viser ordrett kva den enkelt sa. Sakene dei drøfta var det som var aktuelt i tida og med stor spennvidde, frå Jaabeks politikk til religiøse tema. Ein undertone i nesten alt dei sa var religiøs tru og verdslege løysingar. Og nokre av dei hadde nokså radikale meininger. Ein av dei som deltok vart biskop i Nidaros, to andre vart stortingsmenn. Dette viser, meinar eg, at sjølv på en svært avsides stad ynskjer vanlege folk å vera orientert om det som skjer rundt dei.

Når eg legg saman desse trekka i måten å tenkje på og det eg har høyrt frå tida då Isak og Trond levde, og deira måte å tenkje på, er eg ikkje i tvil om at det er dei same haldningane som har gjort seg gjeldande i heile dette tidsspennet.

Forresten, eg har ikkje sagt noko om kvinnene i Hardanger. For å bøte på dette fælslege brotsverket fortel eg om tre kvinner: Hardingkona, Gudle og mor mi.

Hardingkona.
Det var ein stad litt lengre inne fjorden og det hadde seg slik at mannen til denne kona likte å ta seg ein siderslurk om kveldane saman med gode nabomenn. Då sat dei og hygga seg i ein kjellar nokre hundre meter frå der ekteparet budde. Ein kveld då dei skulle gå heim insisterte mannen på å gå ein omveg, slik at kona ikkje skulle sjå kvar han kom frå. Dei så gjorde, men då dei skildes kom det frå tøffingen:

De må fanen ikkje tru eg er redd henne!

Gudle.
Ein mann i Botnagrend, som meinte det var på tide å gifte seg, fekk av ein nabo valget mellom to av døtrene. Den eine var ung og fager og stort sett berre det. Den andre var noko grovlema, men ei skikkeleg arbeidskvinne. Mannen valde den siste.
Det han ikkje visste var at ho i tillegg til å være ei skikkeleg arbeidskvinne etter kvart også overtok som sjef i familien. Ein kveld sat han i kjellaren hjå naboen og drakk sider. Ut på kvelden kom kona, tok mannen under armen og gjekk ut med fylgjande replikk:

Gudle mitt, no lyt du kome heim!
(For den som ikkje heilt forstår dialekten kan opplysast at ordet gull på ekte hardangersk heiter gudl.)

Mor mi.
Mor var ei svært omtenksam og god mor. Ho kjefta aldri på oss borna, men kunne ofte irettesetje oss på sin spesielle måte. Som oftast med handling i staden for med ord.
Vi hadde få og ingen reglar heime, berre visse moralske påbud. Eit unntak var kortspel, det var strengt forbode. Det visste vi frå vi har heilt små. Men det er rart med det, det som er forbode er ofte det born prøver ut først. Slik også i dette tilfellet. Eg var omlag 7 – 8 år og hadde vore hjå naboen og der spelte vi kort i kjellaren. Utpå kvelden ropa kona i huset oss opp i stova for å eta kveldsmat. Av ein eller annan grunn stakk eg kortstokken i lomma og så gjekk vi opp. Og så gløymde eg heile kortstokken, drog heim og gjekk omsider til sengs og sovna straks.
Som mødre flest såg sikkert mor til meg før ho sjølv gjekk til sengs – sjekka sikkert også at kleda var så nokolunde reine. Men neste morgon oppdaga eg noko forferdeleg: Begge lommene på buksa var sydde igjen med maskin. Då hugsa eg straks at eg hadde gløymt kortstokken i lomma og at mor sikkert hadde funne den der, og ”straffa” meg på sin måte. Ikkje eit ord kom frå henne om dette. Mange år seinare spurde eg henne, og med eit digert smil sa ho:

Eg rekna med at du vart flauare for dei igjensydde lommene enn om eg hadde kjefta på deg.

Slik var nok kvinnene i Hardanger då Isak og Trond levde, også.

06.10.2011
Lars Botnen(1937-)