Kulturlandskap blir i daglegtalen nytta om både moderne og eldre typar jordbrukslandskap. I faglege samanhengar blir det helst bruka om jordbrukslandskap prega av gamle mønster og eldre kulturmarkstypar. - Men kva skil eigentleg det nye frå det gamle, og kva gjer kulturlandskapet i Hjartdal så spesielt verdifullt?
Noreg er eit utmarksland. Berre 3-4 prosent av arealet er dyrkbar jord. Såleis har husdyrhaldet og beitebruken alltid vore berebjelken for det norske landbruket. Den største utfordringa har vore å sikre nok vinterfôr. Det vesle ein hadde av åkerjord måtte nyttast til mat, fyrst korn og etter kvart rotvekstar. Det vesle ein hadde av husdyrgjødsel måtte nyttast på åkeren. Høyet måtte difor hentast frå ugjødsla mark rundt åkrane og tallause utslåttar i skog og fjell. I tillegg utgjorde lauv ein viktig del av vinterfôret.
Mot slutten av 1800-talet fekk ein gradvis ei mekanisering av det norske landbruket, og det store hamskiftet var i gang. Det var på denne tida ein fekk separatoren, meierinæringa og landhandelen. Tida kring 1950 er seinare rekna som den verkeleg store brytingstida mellom det gamle og det nye landbruket. Dei tre faktorane som saman førte til dei største endringane i landbruket var mekaniseringa, kunstgjødsla og kraftfôret.
Men naturen og topografien låg ikkje alle stader like godt til rette. Dal-, fjord- og fjellbygdene sakka akterut for flatbygdene. Når du kastar blikket oppover i liene i Hjartdal, ser du kan hende at det ikkje akkurat ligg til rette for ytterlegare intensivering. Den gamle strukturen med små teigar, inndelt av steingardar og med spreidde steinrøyser og spor etter gamle driftevegar, har fått ligge meir eller mindre intakt.
Dyrka mark vekslar med natureng og innslag av gamle lauvingstre som står enkeltvis og gruppevis rundt om i terrenget. Dei gamle kulturmarkstypane, ikkje minst den ugjødsla og seint slegne slåtteenga, er viktige levande kulturminne og samstundes verdifulle biologiske skattekammer med stor tyding for miljøet generelt, og for forsking innafor landbruk og klima spesielt.
Dette mangfaldige landskapet er, saman med bygningsarven som høyrer naturleg inn, årsaken til at Hjartdal og grannebygda Svartdal har fått særlege utmerkingar som verdifulle kulturlandskap i ulike samanhengar.
Ynskjer du eit føredrag eller ei omvising med utgangspunkt i dette eller andre emne i den digitale kulturlandskapsruta, kan du kontakte Kulturlandskapssenteret i Telemark. Kontaktinformasjon finn du på heimesida, www.kulturlandskapssenteret.no. Den digitale kulturlandskapsruta er støtta av Hjartdal kommune.
Hjartdal 30.04.2015, Ingvill Marit Buen Garnås, Kulturlandskapssenteret i Telemark